Ieder kind groeit op met verhalen – mythes, legendes, sprookjes. Deze verhalen vormden onze kennis in onze jongere jaren, en zijn zo van invloed geweest op ons verdere begrip van de wereld.
Machthebbers hebben deze invloed al lang geleden begrepen. Cultuur vormt onze verhalen, maar onze verhalen vormen ook onze cultuur. Dit is duidelijk in de geschiedenis van Russische sprookjes.
In de precommunistische periode, het tsaristische Rusland, werd kunst volledig geïnspireerd door de orthodox christelijke kerk. In de 18e eeuw werd het Russische rijk geopend voor Europa, waardoor langzaamaan meer onderwerpen dan God de kunst inslopen.
Sprookjes waren in Rusland een belangrijk onderwerp in de schilderkunst. Folklore was altijd al erg belangrijk, maar het kwam echt op als kunstvorm toen men in de 19e eeuw schilderijen ging maken van sprookjestaferelen. Interessante schilders zijn onder andere Ivan Bilibin, Viktor Vasnetsov en Elena Poloneva.
1830-1840 wordt gezien als hét hoogtepunt van de Russische sprookjes. Er was sprake van veel onderdrukking, maar juist in deze tijd werd literatuur gebruikt als vorm van verzet. De fabels gaven kritiek op de situatie waarin mensen leefden.
Een bekend sprookje uit de precommunistische periode is Ivan de Tsarenzoon, de vuurvogel en de grijze wolf. Het verhaal gaat over Ivan die van zijn vader de opdracht krijgt om zijn boom te beschermen, en zo in een avontuur belandt. Het sprookje volgt de klassieke opbouw van probleem, avontuur met oplossing en een ontknoping (spoileralert: Ivan trouwt met een mooi meisje).
Wat vooral opvalt aan dit sprookje, en soortgelijke sprookjes uit dezelfde tijd is dat ze werden gedomineerd door onderwerpen als tsaren en helden.
In de communistische periode sloeg dit helemaal om. De sprookjes waren plots gevuld met harde werkers, het rode leger, collectieve boerderijen en technologie. De oude sprookjes werden gezien als een herinnering aan het oude tsarenrijk. Enkele intellectuelen pleitten tegen het verdwijnen van folklore en bedachten nieuwe sprookjes.
De Sovjet-folklore liet duidelijke moralen zien die het proletariaat en de communistische ideologie verheerlijkten. Lenin en Stalin kwamen veelvuldig voor als helden.
In 1935 kwam bijvoorbeeld een Russische versie uit van ‘Gulliver’s Travels’. Deze versie gaat over een jongen die lijdt onder kapitalistische ongelijkheid en uitbuiting. Het verhaal eindigt in een soort communistische heilstaat. Dit verhaal laat uitbuiting zien als het probleem en dit probleem wordt opgelost met een revolutie. De communistische boodschap is overduidelijk: een jongen bevrijdt een door de bourgeoisie onderdrukt land en brengt hen het geweldige communisme.
Ook in het communistisch tijdperk werd literatuur gebruikt als een vorm van protest. Een voorbeeld is ‘The Foundation Pit’, geschreven in 1930, maar pas uitgegeven in 1987. Het boek gaf flinke kritiek op collectivisatie van de landbouw en het communistische systeem als geheel. Het boek bevat korte, sprookjesachtige verhalen.
Er is een duidelijk contrast te zien tussen tsaristische en communistische Russische sprookjes. De onderwerpen zijn anders: van tsaren en helden naar arbeiders en techniek. Dit is opvallend, maar eigenlijk springen de overeenkomsten nog meer in het oog. Beide sprookjes voldoen namelijk volledig aan de eigen tijdgeest. Er zijn pro-overheid sprookjes die de huidige bestaande cultuur weerspiegelen en precies de boodschap geven die gewaardeerd wordt door de politieke elite. Maar ook in beide tijdperken was er sprake van weerstand doormiddel van (kinder)literatuur als sprookjes.
Juist kinderen zijn degenen die nog makkelijk beïnvloed worden, doordat hun hele wereldbeeld nog moet ontstaan. Sprookjes zijn hier een belangrijk middel in, omdat ze hét verhaal van het land en de cultuur kunnen vertellen die men over wil brengen. In de Russische geschiedenis is dit goed terug te zien in het verschil in sprookjes.
Wees je dus bewust van de verhalen die jij gehoord, gelezen en gekoesterd hebt. Ze hadden waarschijnlijk een belangrijke boodschap.
Met dank aan mijn onderzoeksmaatje Celine de Boer
Dutch 