Tweeëndertig jaar na de val van de Berlijnse muur en het instorten van de USSR lijken oude machtsstructuren zich wederom te nestelen in twee Oost-Europese landen: Polen en Hongarije. De scheiding der machten staat onder druk en de onafhankelijke media is aan het verdwijnen. De Europese Unie (EU) staat aan de kant, wijst met haar vingertje, maar krijgt weinig voor elkaar. In beide landen spelen de heersende politici handig in op de angst onder de bevolking.
Democratische achteruitgang in Polen en Hongarije
Wederom gingen recentelijk duizenden mensen de straat op in Warschau en talloze andere Poolse steden en dorpen. Het voortdurend strenger wordende abortusbeleid van de Poolse regeringspartij PIS is veel progressieve én conservatieve Polen een doorn in het oog. Alleen in uiterste gevallen is het momenteel nog mogelijk om een abortus te krijgen in Polen en veel abortussen worden daardoor óf illegaal, met alle risico’s van dien, óf in het buitenland uitgevoerd. Het afgelopen jaar zijn de regels omtrent abortus steeds verder aangescherpt, immer naar aanleiding van uitspraken door het Poolse Constitutioneel Hof, uitspraken die de regering daarna in wetgeving omzet. Dat lijkt legitiem, ware het niet dat de voorzitter van het hof benoemd is door Andrzej Duda, de president van Polen. Van onafhankelijke rechtspraak is daardoor geen sprake.
Ook in Hongarije is de rechtspraak aan de hand van de zittende macht. Het is een enigszins vergelijkbaar verhaal. Toen in 2011 de Fidesz partij van Viktor Orbán aan de macht kwam, werd de maximumleeftijd voor rechters verlaagd naar 62; honderden rechters gingen met pensioen en werden vervangen door Orbán loyalisten (hetzelfde gebeurde toevalligerwijs in Polen). Orbáns parlementaire meerderheid veroorloofde hem daarnaast de Grondwet aan te passen, waardoor hij uitspraken van het constitutionele hof naast zich neer kan leggen. Ook in Hongarije staat de rechtspraak dus onder druk.
De pers is er in beide landen even slecht aan toe. In Hongarije is dit al geruime tijd aan de gang; net zoals bij de rechtbanken werden krantenredacteuren en televisiemakers vervangen door vrienden van Orbán. De ooit onafhankelijke media veranderen daardoor in Fidesz-propaganda kanalen. In Polen is de situatie identiek; sinds PIS in 2015 een parlementaire meerderheid heeft, propagandeert de staatstelevisie TVP de regering. De recente demonstraties voor het recht op abortus werden omschreven als duivels, de symbolen die vertoond werden noemde men nazistisch en de protestanten zelf kannibalistisch (zie voor een diepere analyse van het taalgebruik tijdens de protesten dit artikel). Dit is logischerwijs schadelijk voor de democratie; in een land waar ruimte voor kritiek op de regering langzaamaan verdwijnt, is er geen eerlijke startpositie voor de oppositie, ongeacht de eerlijkheid van verkiezingen.
Een vrij nieuw academisch concept dat de ontwikkelingen in beide landen goed omvat, is executive aggrandizement. Het is de geleidelijke, ondemocratische vergroting van de macht van de machthebbende president, premier of politieke partij door het beïnvloeden van het politieke speelveld. Het is een geniepige manier van machtsvergaring, omdat de doorgevoerde wetten en besluiten vaak net op het randje van de wet zitten. Bijna een jaar geleden bijvoorbeeld stemde het parlement van Hongarije, waarin Fidesz een twee-derde meerderheid heeft, in met een coronanoodwet waarin Orbán zonder tussenkomst van het parlement kon besturen. De oppositie vroeg tevergeefs nog om een mogelijke einddatum. Zo wordt de oppositie aan de kant gezet en ontbreken alle kansen om Orbáns beleid te bekritiseren. Zijn parlementaire meerderheid geeft Orbán ruimte om zo’n noodwet in te zetten; democratisch is het echter niet.
De macht van de kerk in Polen
Dat Polen nu zo’n democratische achteruitgang meemaakt, is naast tragisch ook enigszins ironisch. Voor een historische vergelijking in Polen moeten we terug naar de laatste fase van de Koude Oorlog. In 1979 kwam Paus Johannes Paulus II voor het eerst in die hoedanigheid aan in zijn geboorteland Polen. Zijn aankomst werd met veel gejuich ontvangen en hij liet zien dat het katholieke geloof en de trouw aan de kerk bij veel Polen velen male sterker was dan hun loyaliteit aan het communistische regime. Paulus II riep op tot vergevingsgezindheid en verbroedering; hij stond voor democratie en mensenrechten. Een jaar later werd de vakbondsbeweging Solidariteit opgericht, mede ingegeven door de verbindende woorden van Paulus II. Het was een klap in het gezicht van de Polska Zjednoczona Partia Robotniczam (Poolse Verenigde Arbeiderspartij), de naoorlogse zittende macht. Solidariteit ontwikkelde zich tot een grote protestbeweging, die geweldloos protest aantekende, tegen de economische malaise van de gefaalde communistische partij en de hypocrisie van de corrupte elite. Met zo’n negen miljoen leden werd Solidariteit, nog altijd gesteund door de Poolse katholieke kerk, richting het einde van de Koude Oorlog steeds invloedrijker. Nadat het communisme in steeds meer omringende landen aan het instorten was, kreeg Solidariteit een plek aan de onderhandelingstafel en in 1990 werd oprichter Lech Wałęsa de eerste democratische president van het moderne Polen.
De macht van de kerk heeft zo’n 30 jaar later weinig ingeboet in Polen. Het huidige beleid van de Poolse regering leunt op een traditioneel christelijk wereldbeeld. Het is daarmee ook een conflict tussen twee generaties. Een oudere generatie die tijdens de Koude Oorlog de katholieke kerk zag als een redding, als een instituut dat een alternatieve identiteit bood tegen het gehate communisme, en zich daar nu nog paniekerig aan vasthoudt (en massaal op PIS stemt). Tegelijkertijd is er een nieuwe generatie die zich weliswaar nog steeds identificeert als christelijk, maar tegelijkertijd een veel progressiever en moderner politiek beleid wil doorvoeren. In een interessant interview met Trouw zegt de Poolse psycholoog Bartlomiej Dobroczynski over dit generatieconflict het volgende:
“De kerk hoorde bij Polen, zoals tulpen bij Nederland. Je was omringd door de communistische vijand. In de kerk vond je asiel. Tegenwoordig schiet de kerk zichzelf in de knie. Poolse bisschoppen zijn niet al te intelligent en begrijpen niet wat er in de wereld gebeurt. De kerk wil de politiek en onze seksualiteit controleren, maar weet niet hoe. Stukje bij beetje verliest ze terrein. Wie blijven er in de kerk? Vooral de verliezers van de grote maatschappelijke veranderingen. Zij nemen een defensieve houding aan en scanderen ‘leve het grote, katholieke Polen’.”
Wat doet de EU?
In theorie zou er nog een externe partij invloed kunnen uitoefenen op het gedrag van deze twee landen, namelijk de EU. Een internationale organisatie die opgericht is om oorlogen te voorkomen, handel te bevorderen én democratische waarden hoog in het vaandel heeft staan. De nieuwste commissie onder leiding van Ursula von der Leyen heeft het beschermen van de democratie tot een van haar belangrijkste taken gemaakt. Op de website van de commissie staat ‘…in een gezonde, goed gedijende democratie kunnen burgers vrijelijk hun mening uiten, hun politieke leiders kiezen en meepraten over hun toekomst’. In de praktijk lukt het de EU, zo blijkt, maar moeilijk om democratische waarden te beschermen. Polen en Hongarije sloten zich beide in 2004 aan en de Europese samenwerking heeft de landen economisch veel voordeel opgeleverd. Op het gebruik van Europese subsidies door de twee landen komt regelmatig kritiek; bekend en berucht is de treinverbinding die Orbán van Europese subsidie aan liet leggen in zijn geboortestad. Zo’n 7500 mensen zouden er dagelijks gebruik van maken. In werkelijkheid zijn het er amper 30.
Des te schrijnender dat het recentelijk tot een conflict kwam over de Europese begroting. Polen en Hongarije blokkeerden met hun veto de begroting omdat er een clausule in was opgenomen die het verdelen van EU-subsidies verbindt aan het in standhouden van de rechtsstaat. Voor beide landen een gecompliceerde situatie: ze zijn afhankelijk van de subsidies en kunnen de extra corona steungelden die in de begroting waren opgenomen goed gebruiken. Tegelijkertijd kiezen ze een politieke koers die overduidelijk ingaat tegen de beginselen van de EU en beide regeringen lijken niet van plan die koers los te laten. Maar ook voor de EU als institutie is het ingewikkelder dan het lijkt. Zolang de individuele landen het niet eens kunnen worden over wat ze precies willen van en met de EU, enkel uitgebreide economische of ook verregaande politieke samenwerking, is het onhaalbaar om gezamenlijk druk uit te oefenen op landen die de rechtsstaat aan hun laars lappen. Dat blijkt ook wel uit de uiteindelijke oplossing van het begrotingsconflict; de regels werden versoepeld en uitgesteld.
Orbán speelt al enkele jaren handig in op de omslachtige houding van de EU. In zijn speeches in het parlement en op andere plekken speelt hij steevast in op angst; angst voor migranten, moslims, een Europese elite. Allemaal zijn ze zogezegd uit op de vernietiging van Hongarije; een boodschap die er uiteraard goed ingaat bij een generatie die onder het juk van het totalitarisme geleefd heeft; een oudere generatie die vooral belang hecht aan het behouden van de soevereiniteit, ongeacht of dat ten koste gaat van hun eigen politieke rechten. Het continu hameren op een vijandbeeld laat zien dat Orbán een uitgekiemde populist is die precies weet hoe hij de steun van zijn volk kan behouden.
Dat Hongarije en Polen nu gezamenlijk een ondemocratisch pad afleggen is triest, vooral gezien de totalitaire regimes die het jarenlang voor het zeggen gehad hebben in deze landen. Wellicht was het West-Europese geloof in een voortdurende democratische ontwikkeling in deze landen tegelijkertijd een beetje naïef. Om de democratische standaarden terug te krijgen in deze landen zal Polen eerst een middenweg moeten vinden voor zijn generatieconflict en zal Hongarije waarschijnlijk een regering moeten vormen zonder Fidesz dominantie. Voorlopig regeert in beide landen de angst.
Photo by Kaboompics.com from Pexels
