Na de verkiezingen van 17 maart jongstleden en de roerige eerste formatieperiode die volgde, kunnen we voorzichtig vooruitkijken naar de komende vier jaar. De uitslag liet een voortdurende verrechtsing van het politieke landschap zien. Met een totaal van 15% van de stemmen stellen de drie traditionele linkse partijen (zichzelf) wederom flink teleur, terwijl de VVD stabiel bleef en partijen als FvD en JA21 substantiële zetelaantallen behaalden. Gelukkig heeft links de instituties en universiteiten nog in handen. De absolute individuele winnaar van de verkiezingen was Mark Rutte. Als het hem lukt na de zoveelste vertrouwensbreuk toch nog een coalitie te smeden kan hij beginnen aan zijn laatste kunstje.
1.977.651 stemmen kreeg Rutte tijdens de verkiezingen, alhoewel een aanzienlijk deel daarvan natuurlijk voor zijn partij is. De toeslagenaffaire en een zwalkend coronabeleid hebben de VVD weinig schade gedaan; in tegendeel, de partij kreeg er zelfs een zetel bij ten opzichte van 2017. Ook tijdens die verkiezingen schaadde een ander politiek schandaal, de bonnetjesaffaire, de partij niet. Dan zijn er nog andere politieke wispelturigheden als het afschaffen van de dividendbelasting, tientallen ongemelde burgerdoden in Syrië en een half parlement aan afgetreden VVD’ers. Al 10 jaar is Rutte eindverantwoordelijk voor deze politieke gebeurtenissen en al 10 jaar lukt het de media en de oppositie niet om hem er serieus op aan te spreken. Intussen interesseert het electoraat het nog altijd vrij weinig: Rutte wordt gezien als een baken van stabiliteit, een bekend en vrolijk gezicht en de rechtse VVD-ideologie slaat bij velen simpelweg goed aan. Uiteraard, in de politiek worden fouten gemaakt; het blijft mensenwerk. Desalniettemin is het opvallend hoe makkelijk Rutte met die politieke fouten wegkomt.
De afgelopen 10 jaar vermeed Rutte namelijk soepeltjes elk politiek gevaar. Twee tactieken komen daarbij telkens terug. Ten eerste zorgt Rutte er altijd voor dat er een andere beleidsmaker zit tussen hem en het politieke probleem, soms zelfs letterlijk. Op 22 december 2020 overlegt het dan nog in functie zijnde kabinet Rutte-III in het Catshuis over het rapport ‘Ongekend Onrecht’, waarin het doen en laten van de toeslagenaffaire wordt besproken. Er wordt gesproken over het aftreden van het kabinet, over politieke verantwoordelijkheid. Het zou niet de eerste keer zijn dat een kritisch rapport over falend overheidsbeleid een kabinet laat vallen in Nederland. In 2002 trad premier Wim Kok terug na een rapport over de tekortkomingen van de Nederlandse militaire missie in Srebrenica. Kok nam zijn verantwoordelijkheid en trad terug uit de politiek. Na zo’n groot schandaal zou het imago van de politiek en van Kok als politicus niet kunnen herstellen. Na een hele middag kabinetsoverleg komt op 22 december rond 19:00 uur niet Rutte, maar staatssecretaris Van Huffelen naar buiten om de pers te woord te staan. Rutte laat zich die dag niet zien voor zijn eigen ambtswoning en schuift een pas recentelijk aangetreden staatssecretaris naar voren om nogmaals spijt te betuigen en een beslissing over politieke verantwoordelijkheid naar voren te schuiven. Zo is die dag niet Rutte maar Van Huffelen het gezicht van het grootste politieke schandaal sinds Srebrenica. Uiteindelijk dient het gehele kabinet in januari zijn ontslag in, maar opstappen doet niemand.
Een andere tactiek die Rutte steevast op zak heeft, is zijn weinig indrukwekkende geheugen voor pijnlijke politieke gebeurtenissen. Zondag met Lubach spendeerde er eerder al een item aan. Zodra zijn naam of de naam van zijn ministerie genoemd wordt, duurt het nooit lang voor Rutte voor de camera zegt: daar heb ik geen actieve herinnering aan. Achtergehouden informatie over burgerdoden in Syrië of een liegende minister van buitenlandse zaken; Rutte was niet ingelicht of kon het zich niet meer voor de geest halen. De conclusie van Lubach was dan ook simpel; of we hebben een liegende (demissionaire) premier of een vergeetachtige premier. Hoe het ook zit, het is een truc die steevast werkte, omdat Rutte nooit direct in verband gebracht kon worden met de politieke misstand.
Tot Kajsa Ollongren 25 maart jongstleden een interne notitie met daarop ‘Pieter Omtzigt – functie elders’ per ongeluk aan de pers liet zien. Ollongren had samen met VVD-prominent Annemarie Jorritsma de formatie opgestart na de verkiezingen en gesprekken gevoerd met de 17(!) fractievoorzitters in het vernieuwde parlement. Een spoedige formatie was het plan nu Nederland nog steeds in een epidemiologische crisis zit. De VVD, D66, het CDA en dan nog even kijken wie er nog mee wilde doen. De linkse partijen deden nog even ingewikkeld, maar zouden spoedig wel bijdraaien. In sneltreinvaart richting Rutte-IV, zo leek het. Tot het moment van die inmiddels beruchte notitie en de onthulling dat Rutte de man achter die uitspraak was. Een kwalijke zaak, aangezien Omtzigt als vreemde eend in de bijt als een van de weinige parlementariërs, van de regerende partijen tenminste, nog werkelijk deed waar hij voor betaald wordt: de regering controleren en kritisch bevragen. De rest van het verhaal is bekend en past precies in de Rutte formule – hij had er ook dit keer weer geen herinnering aan en in het meest recente debat meende hij zelfs ‘naar eer en geweten’ te hebben gelogen.
In Duitsland gebruikt bondskanselier Merkel vaak het begrip alternativlosigkeit om moeilijke politieke besluiten te duiden; er is simpelweg geen alternatief. Maar ook wat betreft haar eigen positie was alternativlosigkeit lange tijdwel van toepassing. Een politiek leider die er uitermate goed op staat bij de bevolking, mede ingegeven door, of misschien wel bij gratie van een gebrek aan een alternatief bij de andere politieke partijen. Zoals de Duitse politiek verankerd is geraakt aan Merkel en een regering gevormd door het CDU/CSU, zo lijkt Nederland steeds meer vastgegroeid met de Rutte-politiek, soms wel de Rutte-doctrine genoemd: het ontlopen van politieke verantwoordelijkheid, het niet serieus nemen van het parlement en een groeiend gat tussen overheid en bevolking. Dat de kamer deze keer meer openheid vereiste en verkreeg, dat Rutte nu voor het eerst écht betrapt werd op een leugen, dat een motie van wantrouwen door de gehele oppositie en later ook door de ChristenUnie werd gesteund; het doet er niks aan af. Rutte waant zich de koning van het Binnenhof en heeft in de afgelopen jaren laten zien dat hij het Haagse politieke spel volledig heeft uitgespeeld. Met het gemak waarmee hij politieke aantijgingen van zich afschudt, lijkt ook Nederland aan alternativlosigkeit van deze bestuurscultuuronderworpen. Dat het uitgerekend Rutte zelf is die recentelijk over het ‘brede onderwerp van macht en tegenmacht’ en ‘een nieuwe bestuurderscultuur’ begint, is pure cult. We moeten blussen, aldus de pyromaan, merkte comedian Pieter Derks scherp op.
In Duitsland is men inmiddels op zoek naar nieuw leiderschap aangezien Merkel ermee op houdt. Een einde van de alternativlosigkeit: na meer dan 15 jaar regeren is het hoog tijd om het stokje over te dragen aan iemand anders; tijd voor politieke vernieuwing en andere prioriteiten. Zij zal bij veel van haar landgenoten een goede herinnering achter laten. Rutte lijkt voorlopig van geen vertrekken te weten. Het is natuurlijk koffiedik kijken naar een mogelijk kabinet Rutte-IV op dit moment, maar het is het duidelijk dat Rutte het spel hard zal spelen. De bijna twee miljoen stemmen geven hem nog altijd een goede startpositie voor de formatiegesprekken. Nu de rust weer wat is teruggekeerd en de voorstanders van een nieuwe bestuurscultuur oudgediende Herman Tjeenk Willink voor zijn vijfde formatie voorgedragen hebben, kan er nu gekeken worden of Rutte ook met deze leugen mag wegkomen. Net zoals bij Rutte zelf lijkt de honger naar politieke macht momenteel ook bij Wopke Hoekstra en Sigrid ‘nieuw leiderschap’ Kaag te overheersen. Als het Rutte wederom lukt om premier te worden, is hij een ware politieke kunstenaar.
Afbeelding via Tweede Kamer der Staten-Generaal
Dutch 