Het besef moet nog indalen, zegt historicus en politiek filosoof Marijn Kruk, maar veel Westerse samenlevingen waren in 2016 serieus van hun stuk gebracht door de opkomst van nationalistisch rechts: “We doen alsof er niks gebeurd is, maar we weten allemaal dat het niet veel gescheeld heeft.”
Sinds begin 2019 schrijft Kruk (1973, Leiden) als journalist over nationalistisch rechts in Europa. Nog altijd een urgent onderwerp – al geeft hij toe dat de in 2016 levendige angst dat de liberale orde zou instorten door Trump en Brexit is overgewaaid. Des te meer aanleiding voor reflectie en analyse.
Nadat hij in eerste instantie niet opneemt – even de tijd vergeten tijdens een bezoek aan de ingepakte Arc de Triomphe – spreek ik Kruk, die woonachtig is in Parijs, via de telefoon.
Wat zijn de kerngedachten achter de huidige nationalistische beweging?
“Het is natuurlijk lastig om te generaliseren, want alle rechts-nationalistische politici hebben hun eigenaardigheden. Maar wat centraal staat is een idee van decadentie: Het Westen heeft zijn waarden veronachtzaamd. Het verliest zichzelf in zaken als genderneutraliteit en mensenrechten en ziet niet dat daarmee de duivel is binnengehaald. Het onderscheid tussen man vrouw vervaagt, moslimmigranten negeren onze normen en waarden, verkrachten ‘onze vrouwen’, en zijn geen partij voor de Europese metroman, die meer waarde hecht aan zijn hipsterbaard, dan aan de verdediging van de natiestaat.”
“Politici als Orbán en voorheen Farage zeggen dat dit komt doordat er een welbewuste coalitie bestaat tussen migranten en de Europese Unie om de natie te ondermijnen. De linkse elite hebben via deze weg de kracht en vitaliteit uit de samenleving gezogen, waardoor we kwetsbaar zijn geworden. In die zin gaat het bij nationalistisch rechts altijd primair om angst voor de eigen zwakheid. Hierdoor ontstaan gemeenschappelijke vijanden: het feminisme, migratie, homo-emancipatie of Europese integratie. Dit zijn volgens deze politici allemaal processen waardoor de samenleving verzwakt en langzaamaan ten onder gaat.”
Een samenleving vol ondermijnende krachten dus. Dat klinkt als Thierry Baudets these dat het Westen lijdt aan een auto-immuunziekte.
“Met name Baudet is geïnspireerd door het organisch nationalisme. Deze stroming ziet de samenleving als een soort lichaam geïnfecteerd met ondermijnende krachten. In het schema van de door Baudet bewonderde Charles Maurras zijn dat de Joden, de buitenlanders, de vrijmetselaars en de protestanten, maar de samenstelling van deze groep ‘interne vijanden’ verschilt naar tijd en plaats. Daar komt Baudets antisemitisme vandaan, en ook zijn haat jegens moslims. Het zijn ziektekiemen die het lichaam ondermijnen. Dan wordt het gevaarlijk, want ziektekiemen moet je verdelgen. Baudet gebruikt precies dat type taal als hij over ‘auto-immuunziekte’ spreekt.”
Sinds de pandemie heeft Baudet zich ontwikkeld tot corona-complotdenker. Ook andere rechts-nationalisten als Trump en Bolsonaro laven zich hieraan. Waar komt dit vandaan?
“Het zit vaak al impliciet in hun ideeën over de samenleving. Het past binnen hun mindset. De Europese Unie bijvoorbeeld. Deze zou ooit door een groep mannen zijn opgericht met het welbewuste idee om een aanval op de natiestaat te plegen. Immigratie, idem. Zoiets nieuws als de COVID-pandemie zal dan dus ook wel een complot zijn. Maar ook iemand als de Joodse filantroop George Soros wordt aangewezen. Viktor Orbán begon een haatcampagne tegen hem. Dan neigt het al gauw naar klassiek complotdenken: het idee dat de Joodse gemeenschap stiekem de wereld bestuurt.”
“Maar Orbán is vooral een opportunist. De Hongaarse samenleving heeft een eeuwenoude traditie van antisemitisme, dus het is electoraal gezien interessant om antisemitische hondenfluitjes te gebruiken. Wat dit politieke opportunisme glashelder toont; de haatcampagne tegen Soros is nota bene opgezet met behulp van de twee Joodse spindoctors Arthur Finkelstein en diens protegé George Birnbaum. Op aanraden van toenmalig premier van Israël Netanyahu nog wel.”
Je hebt wel eens gezegd dat Baudets beweging eerder een culturele dan een politieke beweging is.
“Dat is een veelvoorkomende tendens binnen de rechts-nationalistische beweging. Het idee dat de gehele cultuur wordt gedomineerd door links. Daarom richten deze politici hun pijlen op de kunsten, media en het onderwijs. Maar het bijzondere is: Baudet heeft de hoop opgegeven. Vroeger geloofde hij dat potentieel tachtig procent van de bevolking op hem zou stemmen en dat hij daarmee de politieke macht kon veroveren. Nu is hij daar niet meer mee bezig.”
Zijn momentum is dus voorbij?
“Ik denk het wel ja. Hij heeft bijna al zijn bondgenoten verloren. Hij isoleert zichzelf op zijn eigen ‘Forumland’ met een eigen universiteit, cryptomunt en datingsite – Baudet wil niet langer de cultuur en samenleving veranderen, maar een volledig alternatieve samenleving creëren.”
Hoe zit het met het momentum van de rest van de nationalistische beweging?
“De angst in 2016 dat de liberale orde zou omvallen, of in ieder geval serieus bedreigd wordt, is niet meer aanwezig. Het gevaar is geabsorbeerd. De liberale gedachte is toch lastiger kapot te maken dan we dachten.”
Hebben we genoeg geleerd van de schikervaring van 2016?
“Ik vind dat we te weinig oog hebben voor de oorzaken van de crisis in de liberale orde. De diepere betekenis ervan, het tot de kern komen – daar zijn we te makkelijk overheen gestapt. De pandemie en klimaatcrisis waar we nu in zitten maken het natuurlijk moeilijk hier de aandacht op te vestigen. Maar nu doen we alsof er niks gebeurd is, terwijl we allemaal weten dat het niet veel gescheeld heeft. De grond onder onze voeten voelt toch minder robuust.”
Photo by Bob Bronshoff
Dutch 