door Lisa von Arx
In de wijk ten zuiden van de hoofdstad Port-au-Prince is het politiebureau van Marissant gemarkeerd met kogelgaten. Mannen met blote bovenlijven, bedekte gezichten, gouden ringen en machinegeweren houden de wacht achter uitgebrande auto’s. In het verlaten ministerie van Communicatie zoeken gevluchte gezinnen bescherming tegen het voortdurende geweld van de gangs. Sinds de moord op president Moïse in 2021 heeft de Haïtiaanse regering niet langer controle over het land. 80% van de hoofdstad wordt nu bestuurd door ongeveer 100 gewapende groepen, waardoor Haïti richting anarchie wordt gedreven.
Terwijl Haïti al decennialang te kampen had met georganiseerde misdaad, escaleerde de situatie verder in oktober 2021 na de presidentiële inauguratie van de vorige premier Auriel Henry, die als uiterst illegitiem wordt beschouwd. Het geweld van de gangs werd een politieke zaak, omdat sommigen hun acties frameden door middel van een nationalistische, populistische retoriek en beweerden Haïti te willen bevrijden van de corrupte elite. Doordat de gangs de controle verwierven over de haven en de nationale luchthaven, verloor de regering de territoriale macht over de staatsgrenzen en kon ze niet controleren wat het land doorkruiste, waardoor de gangs nog gemakkelijker toegang kregen tot middelen. Zonder een democratisch gelegitimeerde regering is het functioneren van de overheid sterk verlamd, wat heeft geleid tot een brede ineenstorting van de Haïtiaanse overheidsdiensten, waaronder wetshandhaving, onderwijs en gezondheidszorg, waardoor de Haïtianen op zichzelf zijn aangewezen.
Sinds 24 april 2023 is er een anti-gangbeweging in het land die bekend staat onder de naam Bwa Kale en die bij velen de hoop op een vrij Haïti heeft doen herleven. Op die dag pakte de politie in Canapé Vert, een buitenwijk van Port-au-Prince, dertien vermoedelijke gangleden op. Ze arresteerden hen echter niet, maar lieten hen over aan de wreedheid van de omstanders. Alle dertien werden verbrand of gestenigd. “Het verdreef de mythe van hun [gangs] onoverwinnelijkheid”, herinnert Louis Henri Mars, de oprichter van de Haïtiaanse vredes-NGO Lakou Lape, “En zo is er een hele (…) beweging ontstaan van de politie voorop en de mensen erachter.”. Sindsdien zijn burgers vaak nauw betrokken bij politieonderzoeken tegen de georganiseerde misdaad – soms vechten ze zelfs mee in straatoorlogen. Vigilantisme tegen vermoedelijke gangleden heeft een hoge vlucht genomen. Via sociale mediatrends, songteksten en zelfs in protestantse kerkdiensten worden Bwa Kale en de gewelddadige opstand tegen de heerschappij van de gangs openlijk gepromoot.
In tegenstelling tot hun nauwe relatie met de lokale politie, hebben veel Bwa Kale aanhangers hun vertrouwen in de staat verloren: “Het is alsof de regering profiteert van het feit dat dit land in limbo is. Ze worden nog steeds betaald, ze kopen gloednieuwe 2023 Land Cruisers voor overheidsfunctionarissen. Zij draaien met strenge bewaking, ze zijn veilig, en de rest van de mensen [worden] gewoon in de steek gelaten”, zegt een anonieme organisator van een zelfverdedigingsgroep in een interview met CNN. Samen met zijn buren heeft hij maandenlang een petitie aan de regering voor hulp gericht, voordat hij veiligheidsmaatregelen zelf in handen nam. De buurt kon zich door afspraken met de lokale politie in ruil voor effectieve bewapening, het openen van controleposten en een genadeloze behandeling van potentiële spionnen ontwikkelen tot een relatief veilig eiland, waar winkels weer opengaan en de inwoners met meer vertrouwen rondlopen.
De Haïtiaanse strijd tegen de gangs is al lang een transnationale zorg geworden. Aan de ene kant financiert de Haïtiaanse diaspora wapens voor civiele verdedigingsgroepen en geeft ze veel steun aan de Bwa Kale-beweging en haar opkomende publieke figuren. Aan de andere kant heeft de VN-Veiligheidsraad toestemming gegeven voor internationale militaire hulp om de eroderende staat te versterken.
Echter, Bwa Kale heeft ook onschuldige levens gekost. Politieagent Emmanuel Derilien werd gelyncht in St-Louis-Du-Nord toen hij werd verward met een ganglid nadat hij twee mensen had verwond tijdens een confrontatie. Door de afwezigheid van een onpartijdige wetshandhaving kunnen angst en paranoia leiden tot onvoldoende geïnformeerde beslissingen met fatale gevolgen.
Terwijl Bwa Kale door sommigen met veel enthousiasme wordt ontvangen, kijken anderen terughoudend naar de bevrijdigingsbeweging en met een kritische blik naar het verleden. “Alle revoluties hebben de potentie om dat soort leiderschap voort te brengen. En soms is dat ook gevaarlijk omdat je niet weet wat voor soort individu er op het podium zal verschijnen.”. In Colombia kwamen in de jaren ’90 zelfverdedigingsgroepen in opstand tegen ontvoeringen en onderdrukking door guerrillagroepen, die zich al snel aansloten bij de illegale drugsindustrie en een soortgelijke bron van burgerlijke onderdrukking werden die ze ooit probeerden te verstikken.
Terwijl Haïti door dit onzekere moment navigeert, blijft de vraag: zal Bwa Kale een duurzame bevrijding brengen of de kiem leggen voor nieuwe gangs? Voorlopig is het een symbool van zowel de weerbaarheid van het land als het gevaarlijke vacuüm dat wordt achtergelaten door een falende staat.
Foto: APTOPIX Haiti Protest via The Independent